İşletmelerin ilgili gider ve gelir kalemlerinin toplandığı finansal tablo olan bilanço, aktif ve pasif olmak üzere iki farklı taraftan oluşmaktadır. Aktif kalemleri kendi içerisinde dönen varlıklar ve duran varlıklar olarak ayrılmaktadır. İşletmenin ilgili faaliyet döneminde var olan ve ilgili dönemde fayda sağlayan varlıkları, dönen varlık olarak isimlendirilmektedir. Dönen varlıklar denildiğinde, işletmenin maksimum 1 yıl içerisinde paraya çevirebileceği varlıkları kastedilmektedir.
Dönen varlıklar içerisinde işletmenin sahip olduğu nakit ve nakit benzerleri, stokları ve ticari alacakları yer almaktadır. İşletmenin ilgili faaliyet döneminden daha uzun süre tüketebildiği veya kullanabildiği varlıkları ise duran varlıklar olarak adlandırılmaktadır. İşletmenin sahip olduğu makine, teçhizat, bina, arsa ve arazi, haklar ve şerefiye gibi kalemleri duran varlıklar içerisinde bulunur.
Pasif taraf içerisinde ise; kısa vadeli yabancı kaynaklar, uzun vadeli yabancı kaynaklar ve özkaynaklar bulunmaktadır. Kısa vadeli yabancı kaynaklar, işletmenin ilgili bilanço tarihi itibariyle 1 yıldan daha kısa sürede ödemek zorunda olduğu ve/veya ödemesi öngörülen borçlarını göstermektedir. Kredi kurumları başta olmak üzere; işletmenin ilişki içerisinde olduğu üçüncü kişilere ve sermaye piyasasından olan borçları ise uzun vadeli yabancı kaynaklar içerisinde yerini almaktadır. Uzun vadeli yabancı kaynaklarda vade, 1 yıldan uzundur. Bir diğer ifade ile işletme, uzun vadeli yabancı kaynaklar içerisinde yer alan borçlarını ilgili bilanço tarihi itibariyle 1 yıldan daha uzun sürede ödemesi gerekmektedir. Pasif taraf içerisinde yer alan özkaynaklar ise, işletme sahip veya sahiplerinin koymuş oldukları sermayeleri bir diğer ifade ile işletme sahiplerinin paylarını içermektedir.
Analitik bilanço ise tanım itibariyle, bilanço içerisinde bulunan aktif ve pasif taraftaki hesapların önce karşılıklı birbiriyle netleştirildiği ardından da gruplandırılarak toplu hale getirildiği bilanço olarak ifade edilmektedir. TCMB tarafından düzenlenen ilgili bilanço, ayrıntıları içermeyen yapısına ek olarak; para politikasının etkin bir şekilde işlemesinde geçerli olan kalemleri dikkate almaktadır. Ülkemizin para otoritesi olan TCMB bilançosu toplam itibariyle düzenlenirken para politikası işleyişini etkin hale getiren kalemleri dikkate almasından dolayı ayrıntıları da içermemektedir.
Merkez Bankası analitik bilançosu da aynı şekilde kendi içerisinde aktif kalemler ve pasif kalemler olarak ikiye ayrılmaktadır. İlgili kalemlere yakından bakıldığında aktif kalemler de kendi içerisinde iç ve dış varlıklar olarak iki farklı gruba ayrışmaktadır. Aktif ve pasif taraf Merkez Bankası analitik bilançosunda da söz konusudur. İç varlıklar ve dış varlıklar olmak üzere ikiye ayrılan aktif taraf; Merkez Bankası parası ve toplam döviz yükümlülüklerinden oluşan pasif taraf bulunmaktadır. İşletmelerin analitik bilançosu ve Merkez Bankası analitik bilançosu arasında fark vardır. İlgili fark, işletmelerin kâr amacı gütmesi; Merkez Bankasının ise kâr amacı gütmemesinden kaynaklanmaktadır. Bu yüzden de, her iki analitik bilanço aynı şekilde yorumlanmamaktadır.
Borsada Hisse Seçme Rehberi: Beta Katsayısı Mucizesi
TCMB Analitik Bilançosu Hangi Kalemlerden Oluşmaktadır?
Merkez Bankası bilançosu içerisinde yukarıda bahsedildiği üzere iki farklı taraf bulunmaktadır. Analitik bilanço içerisindeki hesaplar ise, para politikasının etkin bir şekilde işlemesini sağlayan hesaplardır. Aktif ve pasif olarak adlandırılan ilgili taraflar kendi içerisinde ayrılmaktadır. İç varlıklar, dış varlıklar ve değerleme hesabı olarak üç tane ana kalem aktif tarafı oluşturmaktadır.
Dış varlıklar, para otoritesinin ilgili kaynakları ile satın almış olduğu ve elinde bulundurduğu yabancı paraları ve altınlardır. Dış varlıklar içerisinde bulunan yabancı paralar ise, banknot olabileceği gibi; yabancı para menkul kıymetler de olabilmektedir. TCMB analitik bilançosundaki dış varlıkların büyük bir kısmını brüt döviz rezervleri oluşturmaktadır. Merkez Bankası alacaklarını gösteren aktif tarafın ikinci ana kalem ise iç varlıklardır.
İç varlıkların artışı ile, Türk Lirası miktarı artışı kastedilmektedir. İç varlıkların Türk Lirası unsurları içermesinden kaynaklı olarak iç varlıkların artışı TL miktarı artışı ile ilişkilidir. Aktif tarafın son ana kalemi olan değerleme hesabı, Merkez Bankası tarafından üstlenilen kur riski sebebiyle para otoritesinin uğramış olduğu zararların toplamıdır. Tam tersi düşünüldüğünde ise, kur riski sebebiyle Merkez Bankasının gelir elde etmesi halinde ilgili analitik bilançonun pasif tarafına yazılmaktadır. TCMB analitik bilançosunun pasif tarafının ana kalemleri ise şöyledir:
- Toplam Döviz Yükümlülükleri,
- Merkez Bankası Parası.
Pasif tarafın ilk ana kalemi olan toplam döviz yükümlülükleri, bankanın döviz cinsinden borçlarıdır. Ayrıca toplam döviz yükümlülükleri ana kalemi dış yükümlülükler ve iç yükümlülükler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Merkez Bankasının ilgili borcu dışarıdan alması halinde borç toplamı dış yükümlülükler hesabına yazılmaktadır. İç yükümlülükler hesabı ülke içerisinde bulunan döviz miktarını göstermektedir.
Pasif tarafın ikinci ana kalemi olan Merkez Bankası Parası ise, Merkez Bankasının TL cinsinden borçlarını içermektedir. TL cinsinden borç ile anlatılmak istenen, açık piyasa işlemlerinden kaynaklanan borçlarıdır. Merkez Bankası Parası formülüne yakından bakıldığında; açık piyasa işlemleri, kamu mevduatı ve rezerv para toplamı olduğu görülmektedir. İlgili formül içerisinde yer alan rezerv para, Merkez Bankasının piyasadan aldığı borç toplamıdır. Toplam içerisine yakından bakıldığında; nakit tutarlar ve bankalar bünyesindeki mevduat hesapları bulunmaktadır.
